زخم معده و زخم اثنی عشر که در مجموع به آن زخم (اولسر) پپتیک گفته می شود عبارت است از زخمی که بر روی لایه ی مفروش کننده معده یا اثنی عشر (دوازدهه؛ قسمت ابتدایی روده ی باریک) به وجود می آید. پپتیک (peptic) در اصل، لغتی یونانی مشتق از peptein به معنی هضم کردن است و زخم پپتیک ( peptic ulcer) به زخمی با حاشیه ی مشخص و به اندازه ی 0.5 سانتی متر یا بیشتر گفته می شود که در اثر از بین رفتن غشای مخاطی معده، اثنی عشر یا هر قسمت از دستگاه گوارشی که در معرض تماس با شیره ی معده ی حاوی اسید و پپسین (آنزیم معده ای کاتالیز کننده ی هیدرولیز پروتئین) قرار دارد به وجود می آید و معمولاً بسیار دردناک است.
زخم معده و اثنی عشر شایع و اغلب مزمن هستند و در ایالات متحده سالیانه 4 میلیون نفر (به صورت جدید یا عود بیماری) دچار آن می شوند. در هر سال حدود 15000 مورد مرگ در ایالات متحده در اثر پیامدهای بیماری اولسرپپتیک (peptic ulcer disease; PUD) عارضه دار شده روی می دهد. از هر 10 آمریکایی، یک نفر در مقطعی از عمر خود دچار زخم معده می شود. حدود 80% از این مشکلات گوارشی با عفونت هلیکوباکترپیلوری همراه هستند. زخم معده و اثنی عشر همچنین ممکن است در اثر مصرف آسپرین و داروهای ضدالتهاب غیر استروییدی (مثل بروفن، دیکلوفناک، ایندومتاسین) و غیر ایجاد یا تشدید شوند.
نکته: برخلاف تصور عمومی، زخم های اثنی عشر شایع تر از زخم های معده هستند.
حدود 4% از زخم های معده در اثر یک تومور بدخیم ایجاد می شوند و از این رو باید برای حصول اطمینان، بیوپسی ها (نمونه برداری ها)ی متعددی از معده به عمل آید. معمولاً زخم های اثنی عشر خوش خیم هستند.
انواع زخم معده
منشأ زخم های پپتیک عبارت است از: معده، اثنی عشر، مری، دیورتیکول مِکِل (Meckel’s diverticulum) که به وسیله ی Johann F. Meckel آناتومیست آلمانی (1833- 1781) شناسایی شد، کیسه ای غیر طبیعی است که از دیواره ی ایلئوم (یک سوم انتهایی روده باریک) در 30 تا 90 سانتی متری دریچه ای ایلئوسکال برآمده می شود. این دریچه اسفنکتر میان ایلئوم و سکوم است. (سکوم= ساختار گنبدی شکل قسمت ابتدایی روده ی بزرگ).
زخم های پپتیک را به 5 نوع تقسیم می کنند.
- نوع 1: زخم معده (gastric ulcer) در انحنای کوچک معده قرار دارد.
- نوع 2: دو زخم پپتیک وجود دارد: یکی زخم پپتیک در معده (gastric ulcer) و دیگری زخم پپتیک در اثنی عشر (duodenal ulcer).
- نوع 3: زخم پپتیک در ناحیه ی قبل از پیلور قرار دارد. (پیلور pylorus= قسمت باریک و تقریباً لوله ای شکل معده که از تنه ی معده به سمت راست، به طرف اثنی عشر می چرخد و شایع ترین محل آن حدود 3 سانتی متری سمت راست محور جلو به عقب خط میانی بدن است). به این نوع زخم قبل از پیلور (prepyloric ulcer) گفته می شود.
- نوع 4: زخم در قسمت انتهایی مری و ابتدای معده واقع است. این نوع proximal gastroesophageal ulcer نامیده می شود.
- نوع 5: این نوع زخم زخم پپتیک ممکن است در هر قسمت از تنه ی معده دیده شود و معمولاً در اثر مصرف داروهای ضدالتهاب غیر استروئیدی به وجود می آید.
علائم زخم معده و اثنی عشر
علایم و نشانه های زخم های پپتیک عبارتند از:
- درد شکم: به طور کلاسیک این درد، در ناحیه ی اپیگاستر (epigastrium= قسمت بالای شکم، در خط میانی) حس می شود و زمان آن، تقریباً 3-1.5 ساعت بعد از خوردن غذا است. به طور کلاسیک با خوردن غذا، درد زخم اثنی عشر تسکین و درد زخم معده تشدید می یابد، درد مزبور گاهی به صورت «احساس گرسنگی» بیان می شود.
- نفخ و احساس پر بودن شکم،
- ترشح سریع بزاق به دنبال بازگشت اسید معده به مری، به منظور رقیق کردن آن،
- تهوع و مقداری استفراغ (در زخم معده شایع تر هستند)،
- بی اشتهایی و کاهش وزن (در زخم معده شایع تر هستند)،
- استفراغ خونی (هماتمز؛ hematemesis) ناشی از خونریزی مستقیم از زخم معده یا آسیب مری حاصل از استفراغ شدید/ مداوم.
- مِلِنا (melena؛ مدفوع قیر مانند و بدبود که در اثر اکسید شدن آهن هموگلبوبین خون موجود در مدفوع ایجاد می شود)؛
به ندرت سوراخ شدن معده در اثر زخم اثنی عشر روی می دهد که با درد بسیار شدید همراه است و نیاز به درمان جراحی فوری دارد.
درد شکمی که بیمار را از خواب شب (حدود ساعت 12 تا 3 نیمه شب) بیدار می کند دقیق ترین نشانه زخم معده و اثنی عشر (زخم پپتیک) است و تقریباً در دوسوم بیماران ایجاد می شود.
منبع: کتاب راهنمای پزشکی خانواده- سوءهاضمه، زخم معده و اثنی عشر