کیسه صفرا، اندام کوچکی واقع در ناحیه پایین کبد است. کیسه صفرا با ذخیره صفرا و ترشح آن درون روده کوچک هنگام ورود غذا به فرایند هضم و گوارش کمک می‌کند. صفرا مایعی تولید شده در کبد و تشکیل شده از چند ماده مانند کلسترول، بیلی‌روبین (مواد رنگدانه‌ای صفرا) و نمک‌های صفراوی است. سنگ کیسه صفرا تکه مواد جامدی می باشد که در کیسه صفرا تشکیل می‌شود. علت شکل‌گیری این سنگ‌ها آن است که کلسترول و رنگدانه‌های صفرا گاهی اوقات با پیوستن به یکدیگر ذره‌های سختی را تشکیل می‌دهند.
فهرست مطالب
انواع
انواع سنگ کیسه صفرا عبارتند از:
- سنگ صفراوی کلسترولی: سنگ صفراوی کلسترولی رایج‌ترین گونه سنگ کیسه صفرا است که غالباً زرد رنگ می باشد. این سنگ‌ها عموماً از کلسترول حل نشده و همچنین مواد دیگر تشکیل می‌شود.
- سنگ صفراوی رنگدانه‌ای: این سنگ‌های سیاه یا قهوه‌ای تیره زمانی تشکیل می‌شوند که صفرا حاوی مقدار زیادی بیلی‌روبین باشد.
علائم
بسیاری از بیماران دارای سنگ کیسه صفرا با هیچ علائمی مواجه نمی‌شوند و از وجود این سنگ‌ها اطلاعی ندارند مگر آن که حین انجام آزمایشی به دلیلی دیگر مشخص شوند.
با این حال علائم سنگ کیسه صفرا زمانی نمود می‌یابند که سنگ به طور موقت یکی از مجراهای صفراوی را مسدود کند. این مجراها ساختارهای لوله‌ای شکلی هستند که صفرا را از کبد به کیسه صفرا و سپس به دستگاه گوارش می‌برند.
این انسداد در اکثر موارد درد شکمی (دل درد) را به دنبال دارد، اگرچه برخی بیماران در صورت شدیدتر بودن انسداد یا مسدود شدن بخش دیگری از دستگاه گوارش از علایم دیگری نیز رنج می‌برند.
از رایج‌ترین علایم سنگ کیسه صفرا بروز درد شدید و ناگهانی در شکم است که معمولاً یک تا پنج ساعت طول می‌کشد، اگرچه گاهی اوقات درد پس از گذشت چند دقیقه ساکت می‌شود. از این علامت با اصطلاح کولیک صفراوی یاد می‌شود. محل این درد به شرح زیر می باشد:
- در مرکز شکم، بین استخوان قفسه سینه و ناف.
- دقیقاً در پایین دنده‌ها در طرف راست با احتمال انتشار در پهلو یا کتف.
درد مداوم است و پس از اجابت مزاج، خروج گاز یا استفراغ بهبود نمی‌یابد و گاهی اوقات خوردن غذاهای چرب به بروز درد دامن می‌زند. البته این درد در هر ساعت از شبانه‌روز می‌تواند شروع شود و حتی بیمار را از خواب بیدار کند. کولیک صفراوی معمولاً گهگاه بروز می‌یابد؛ و ممکن است بیمار پس از یک دوره درد تا چند هفته یا چند ماه دچار درد نشود. برخی از بیماران مبتلا به سنگ کیسه صفراعلاوه بر درد کولیک صفراوی در دوره‌هایی تعریق فراوان و حالت تهوع و استفراغ را نیز تجربه می‌کنند. پزشکان سنگی را که باعث کولیک صفراوی می‌شود ” سنگ کیسه صفرای غیرپیچیده” می‌گویند.
علت
علت سنگ کیسه صفرا مشخص نیست. پزشکان بر این باوراند که سنگ در صفرا زمانی ایجاد می‌شود که:
- صفرا حاوی کلسترول فراوان باشد: صفرا به طور طبیعی مواد شیمیایی کافی برای حل کردن کلسترول دفع شده از کبد را دربردارد. اما اگر میزان کلسترول دفع شده از کبد بیش از مقدار قابل حل شدن توسط صفرا باشد، کلسترول مازاد به شکل کریستال و در نهایت سنگ درمی‌آید.
- صفرا حاوی بیلی‌روبین فراوان باشد: بیلی‌روبین ماده‌ای شیمیایی است که هنگام تجزیه سلول‌های قرمز خون در بدن تولید می‌شود. ابتلا به بیماری های خاص باعث می‌شود تا کبد بیلی‌روبین بیش از اندازه تولید کند این بیماری ها شامل سیروز کبدی، عفونت‌های مجرای صفراوی و اختلال‌های خونی معین، می باشند. بیلی‌روبین اضافی در تشکیل سنگ صفرا نقش دارد.
- تخلیه نشدن کامل صفرا: اگر کیسه صفرا به طور کامل تخلیه نشود یا تخلیه آن دیر به دیر صورت گیرد، صفرا بسیار غلیظ می‌شود و احتمال ایجاد سنگ افزایش می‌یابد.
دارویی برای کمک به پیشگیری از شکل گرفتن سنگ‌های کیسه صفرا وجود دارد که در واقع موجب کاهش اندازه‌ی برخی سنگ‌ها نیز می‌شود. این دارو از گذشته برای بیماران سالخورده که آمادگی داروی بیهوشی را ندارند، مورد استفاده قرار می‌گرفته است. بنابراین در حال حاضر موثر بودن درمان سنگ صفرا ثابت نشده است، هر چند طب پیشگیری برای جلوگیری از ایجاد سنگ‌ها ممکن است برای برخی بیماران مفید باشد.
تشخیص
آزمایش‌ها و روش های تشخیصی سنگ کیسه صفرا عبارت‌اند از:
- آزمایش‌هایی با هدف تهیه تصویر از کیسه صفرا: پزشک احتمالاً به منظور به دست آوردن تصاویری از کیسه صفرا دستور انجام مقطع‌نگاری رایانه‌ای (سی.تی.اسکن) و سونوگرافی شکم را می‌دهد. این تصویرها را می‌توان برای بررسی وجود نشانه ها و علایم سنگ کیسه صفرا تحلیل کرد.
- آزمایش‌هایی با هدف بررسی وجود سنگ در مجراهای صفرا: استفاده از ماده‌های رنگی خاص (ماده حاجب یا ماده کنتراست زا) در آزمایش برای مشخص کردن مجراهای صفراوی در تصویر به پزشک کمک می‌کند تا تعیین کند که آیا سنگ انسدادی را به وجود آورده است یا خیر. اسکن HIDA، کولانژیوپانکراتوگرافی رتروگراد اندوسکوپیک (ERCP) یا تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (ام.آر.آی.) از این گروه آزمایش‌ها به شمار می‌روند. سنگ‌های صفراوی مشاهده شده در ERCP را می‌توان طی انجام این آزمایش خارج کرد.
- آزمایش‌های خون به منظور بررسی عوارض: در آزمایش‌های خون، عفونت، زردی، التهاب پانکراس (پانکراتیت) یا دیگر عوارض ناشی از سنگ کیسه صفرا مشخص می‌شود.
پولیپ کیسه صفرا چیست؟
اغلب پولیپ های کیسه صفرا بی ضرر بوده و متشکل از کلسترول هستند نه سلول های سرطانی. اما، پولیپ های کیسه صفرا می توانند تومورهای کوچکی باشند که ممکن است بعضی از آنها سرطانی باشند، در حالی که پولیپ های دیگر تومورهای خوش خیم هستند.این تومورهای کوچک می توانند از داخل دیواره کیسه صفرا بیرون بیایند.
در درمان پولیپ کیسه صفرا، اندازه بسیار اهمیت دارد، هر چه پولیپ بزرگتر باشد، احتمال ابتلا به سرطان کیسه صفرا بیشتر است. پولیپ هایی که بیش از یک سانتی متر هستند با احتمال بیشتر سرطانی می شوند، در حالی که پولیپ هایی که کوچک تر از یک سانتی متر هستند سرطانی نمی شوند.
پولیپ کیسه صفرا ممکن است هیچ علامتی نداشته باشد. اما ممکن است باعث قولنج صفراوی (درد شکم ناشی از صفرا) شوند. این نوع دردها اغلب ناشی از سنگ کیسه صفرا هستند، اما در صورتی که این سنگ ها یافت نشوند، علت را در پولیپ های کیسه صفرا باید جستجو کرد.
علائم و تشخیص
اغلب پولیپ های کیسه صفرا علائم قابل توجهی را بوجود نمی آورند. پولیپ های کیسه صفرا معمولا به صورت تصادفی در حین معاینه معده که برای تشخیص بیماری های دیگر مثل معده درد انجام می گیرد، یافت می شوند.
درمان پولیپ
روش درمان پولیپ کیسه صفرا به اندازه پولیپ و احتمال سرطانی بودن آن بستگی است. پولیپ های بسیار کوچک که کمتر از یک سانتی متر هستند به جراحی برداشتن پولیپ صفرا نیازی ندارند و در عوض به صورت منظم بررسی یا معاینه می شود تا هر تغییر مشکوکی که نشان دهنده سرطان کیسه صفرا باشد، مورد نظارت قرار گیرد.
پولیپ هایی که اندازه آنها بیش از یک سانتی متر است بیشتر احتمال سرطانی شدن دارند، مخصوصا پولیپ هایی که 1.5 سانتی متر و بزرگتر هستند، بین 46 تا 70 درصد احتمال داشتن سلول های سرطانی را دارند.
بررسی پولیپ های کیسه صفرا کمتر از 1.5 سانتی متر باید با فواصل سه الی شش ماه و تا دو سال صورت بگیرد و پس از آن در صورتی که تغییری در پولیپ ها بوجود نیامده باشد، می توان این بررسی را متوقف کرد. توصیه می شود که پولیپ های کیسه صفرا کمتر از 0.5 سانتی متر با جراحی برداشتن کیسه صفرا درمان نشوند. در پولیپ های کیسه صفرایی که کوچک هستند،احتمال سرطان کیسه صفرا بسیار نادر است.
پولیپ های کیسه صفرایی که به نظر سرطانی می رسند، با جراحی برداشتن کیسه صفرا برداشته می شوند. برای پولیپ های کیسه صفرای بزرگتر، جراحی برداشتن کیسه صفرا برای جلوگیری از بوجود آمدن سرطان کیسه صفرا توصیه می شود.
تصمیم گیری در مورد نحوه درمان پولیپ کیسه صفرا باید بسیار حساب شده باشد و فرد باید خطرات بالقوه جراحی برداشتن کیسه صفرا را با خطرات بوجود آمدن مقایسه کند. توجه به خطرات کلی سرطان و بررسی دقیق پولیپ های کیسه صفرا می تاوند راهکاری موثر برای حفظ سلامتی بیمار باشد.
درمان سنگ کیسه صفرا
راه ها و روش های درمان سنگ کیسه صفرا با توجه به تأثیرگذاری علائم آن بر زندگی روزمرّه تهیه می‌شود. چنانچه بیمار علائمی نداشته باشد، غالباً بهره‌گیری از راهکار “نظارت پویا” پیشنهاد می‌شود. بیمار در این روش هیچ درمان فوری دریافت نمی‌کند، اما به محض رویارویی با علائم به پزشک مراجعه می‌کند. بر طبق قاعده‌ای کلی، هر چه بیمار زمان طولانی‌تری را بدون علائم سپری کند، احتمال تشدید بیماری نیز کمتر می‌شود.
در صورتی که به بیماری دیگری مبتلا هستید که عوارض را تشدید می کنند، باید سریعا برای درمان اقدام کنید تا از بروز عوارض سنگ کیسه صفرا مصون بمانید، این بیماری ها عبارتند از:
- زخم شدن کبد (سیروز)
- فشار خون بالا درون کبد: که به فشار خون سیاهرگی معروف است و غالباً پیامد “بیماری کبد الکلی” است.
- دیابت
همچنین اگر در اسکن میزان بالایی از کلسیم درون کیسه صفرا مشاهده شود، درمان آغاز می‌شود. لازم به ذکر است که وجود کلسیم بیش از اندازه در کبد می‌تواند در آینده منجر به سرطان کیسه صفرا شود. چنانچه بیمار از دوره‌های متناوب درد شکمی (کولیک صفراوی) رنج می‌برد، درمان، به شدت تأثیرگذاری این درد بر زندگی روزمرّه بستگی دارد. اگر این دردها ملایم باشند و به ندرت رخ دهند، احتمالاً مسکن برای کنترل دوره‌های آتی درد تجویز می‌شود و به بیمار توصیه می‌شود تا جهت مدیریت بهتر درد، غذای سالم مصرف کند.
اما اگر علائم سنگ کیسه صفرا شدیدتر باشند و مکرراً بروز یابند، معمولاً طی عمل کیسه صفرا برداشته می‌شود، از آنجایی که این بخش اندامی حیاتی نیست در نتیجه اکثر بیماران پس از برداشتن آن متوجه تغییر چندانی نمی‌شوند.
دارو
در صورت کوچک بودن سنگ کیسه صفرا و حاوی کلسیم نبودن آنها، می‌توان این سنگ‌ها را با مصرف قرص اسید اورسودوکسی کولیک حل کرد و از بین برد. این قرص را باید مدتی طولانی (بیش از دو سال) مصرف کرد و احتمال ایجاد مجدد سنگ پس از متوقف کردن درمان نیز وجود دارد. عوارض جانبی اسید اورسودوکسی کولیک نادراند و در صورت بروز معمولاً ملایم‌اند.
رژیم غذایی
هیچ رژیم غذایی خاصی برای درمان علائم سنگ کیسه صفرا وجود ندارد. با این حال یک رژیم غذایی سالم و متعادل دارای میزان چربی اندکی به تسکین علائم کمک می‌کند. کاهش وزن نیز، در صورت داشتن اضافه وزن، مفید است. با این حال وزن را باید به تدریج پایین آورد، چون کاهش وزن سریع در تشکیل سنگ صفرا مؤثر است. توصیه می‌شود برنامه‌ای برای کاهش وزن در نظر گرفته شود که با رعایت کردن آن بتوان وزن را در هفته 1 تا 2 پوند (نیم تا یک کیلوگرم) کاهش داد. رژیم غذایی سالم و متعادل از مواد زیر تشکیل می‌شود:
- میوه و سبزی فراوان: سعی کنید هر روز دست‌کم پنج نوبت میوه و سبزی میل کنید.
- کربوهیدارت‌های نشاسته‌ای فراوان: نان، برنج، غلات، ماکارونی، سیب زمینی و موز سبز از منابع غنی کربوهیدارت‌های نشاسته‌ای محسوب می‌شوند. در صورت امکان نان‌های سبوس‌دار و غلات میل کنید.
- فرآورده های لبنی: مقدار مناسب از فراورده‌های لبنی و شیر (2 تا 3 نوبت در روز). فراورده‌های لبنی کم‌چرب مصرف کنید.
- حبوبات: پرهیز از استفاده زیاد از گوشت قرمز، ماهی، تخم مرغ و جایگزین‌های آنها مانند لوبیا و انواع حبوبات.
- مقدار اندکی از مواد غذایی پرچرب و سرشار از قند: مصرف چربی اشباع موجود در فراورده‌های حیوانی، مانند کره، پنیر، روغن، گوشت، شیرینی، بیسکوییت و کیک، را محدود کنید و به جای آن از چربی‌های غیراشباع موجود در روغن‌های سبزیجات، مانند گل آفتابگردان، روغن کلزا و روغن زیتون، آووکادو، آجیل و بذرهای گیاهی استفاده کنید.
- رژیم سرشار از فیبر: لوبیا، حبوبات، میوه و سبزی، جو دوسر و محصولاتی نظیر نان، ماکارونی و برنج منابع خوب فیبر هستند.
- نوشیدن مایعات فراوان: نوشیدن مایعاتی مانند آب یا چای‌های گیاهی دست‌کم دو لیتر در روز.
سعی کنید در یک وعده غذایی چربی بیش از اندازه میل نکنید، بهتر است وعده‌های غذایی کوچک‌تر و بیشتر را جایگزین سه وعده غذای سنگین کنید. بعضی مواد غذایی محرک علائم سنگ کیسه صفرای برخی بیماران به شمار می‌آید، بنابراین با یادداشت کردن مواد غذایی مصرفی و زمان و نحوه بروز علائم می‌توان غذاهای محرک را تعیین نمود و مصرف آنها را به مدت دو هفته به طور آزمایشی قطع کرد تا مشاهده شود که آیا بهبودی در علایم سنگ کیسه صفرامشاهده می‌شود یا خیر.
جراحی
در ادامه راه ها و روش های درمان جراحی برداشتن سنگ کیسه صفرا ذکر شده است:
جراحی سنگ کیسه صفرا سوراخ کلید: در صورت پیشنهاد شدن جراحی در اکثر موارد جراحی سوراخ کلید به منظور خارج کردن کیسه صفرا از بدن انجام می‌شود. این جراحی را کوله‌سیستکتومی (برداشتن کیسه صفرا) لاپاراسکوپی می‌گویند.
جراحی سوراخ کلید تک برشی: کوله‌سیستکتومی (صفرابرداری) لاپاروسکوپی تک برشی گونه نوینی از جراحی سوراخ کلید است که برای برداشتن کیسه صفرا مورد استفاده قرار می‌گیرد. طی این عمل جراحی، تنها یک برش کوچک ایجاد می‌شود و در نتیجه فقط یک جای زخم بر روی بدن بیمار باقی می‌ماند که آن هم به سختی دیده می‌شود.
جراحی سنگ کیسه صفرا باز: برداشتن کیسه صفرا به روش لاپاروسکوپی تحت شرایط خاصی به دلایل تخصصی، خطرات یا وجود سنگ در مجرای صفراوی غیرقابل خارج کردن به این شیوه انجام‌پذیر نیست. برش 10 تا 15 سانتی‌متری (4 تا 6 اینچی) در جراحی باز روی شکم پایین دنده‌ها ایجاد می‌شود تا بتوان کیسه صفرا را به این طریق خارج کرد.
کولانژیوپانکراتوگرافی رتروگراد اندوسکوپیک(ERCP): عمل جراحیی است که برای خارج کردن سنگ کیسه صفرا از مجرای صفراوی مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته چون کیسه صفرا در این عمل برداشته نمی‌شود، ممکن است سنگ در کیسه صفرا باقی بماند مگر آن که این اندام با به کار بردن روش‌های جراحی اشاره شده از بدن خارج شود.
پیشگیری
می توان از ایجاد سنگ کیسه صفرا رعایت نکته‌های زیر پیشگیری کرد:
- حذف نکردن وعده‌های غذایی: سعی کنید برنامه غذایی معمول خود را رعایت کنید و وعده‌های غذایی را هر روز در زمان مشخصی میل کنید. حذف وعده‌های غذایی و روزه گرفتن خطر ایجاد سنگ صفرا را افزایش می‌دهد.
- کاهش وزن تدریجی: اگر لازم است تا وزن خود را کاهش دهید، آهسته پیش بروید. کاهش وزن سریع خطر ایجاد سنگ کیسه صفرا را افزایش می‌دهد. برنامه‌ای را تنظیم کنید که بتوانید در هفته 1 تا 2 پوند (نیم تا یک کیلوگرم) وزن کم کنید.
- حفظ وزن مناسب: چاقی و داشتن اضافه وزن احتمال تشکیل سنگ کیسه صفرا را افزایش می‌دهد. پیاده‌روی کنید تا با کاهش تعداد کالری‌های مصرفی و افزایش فعالیت بدنی به وزن مناسب برسید. پس از رسیدن به وزن سالم نیز همچنان ورزش کنید و رژیم غذایی سالم داشته باشید تا وزن مناسب به دست آمده را حفظ کنید.
راه ها و روش های درمان قطعی سنگ کیسه صفرا به شدت علائم و دیگری بیماری هایی که ممکن است به آن مبتلا باشید، بستگی دارد. درمان جراحی می تواند از جراحی بسته با ایجاد یک شکاف کوچک تا جراحی باز با یک شکاف بزرگتر باشد، که این بستگی به تجویز پزشک شما، با توجه به وضعیتتان دارد. البته با رعایت بعضی نکات که در مقاله ذکر شد، می توان از بروز بیماری سنگ کیسه صفرا پیشگیری کرد. در صورت ابتلا به این عارضه در بارداری سریعا به پزشک مراجعه کرده و وی را در جریان وضعیت خود قرار دهید.