اسهال یا شکم‌روش و بیرون روی عبارت است از افزایش تعداد دفعات دفع مدفوع یا شل شدن مدفوع. اگرچه تغییر در تعداد دفعات اجابت مزاج و تغییر شکل، رنگ(زرد رنگ و سیاه رنگ شدن) و حالت مدفوع یا شل شدن آن گاهی اوقات مستقل از یکدیگر رخ می‌دهد، اما این دو تغییر غالباً همزمان با یکدیگر واقع می‌شود.
اسهال را باید از چهار عارضه‌ی دیگر شرح داده شده در زیر متمایز ساخت. هر چند این چهار بیماری همراه با اسهال هستند، اما غالباً علل بروز و درمان متفاوت دارند. این چهار عارضه عبارت‌اند از:
- بی‌اختیاری مدفوع که عبارت است از ناتوانی در نگه داشتن مدفوع و به تأخیر انداختن اجابت مزاج تا زمان مناسبی مانند رفتن به دستشویی.
- نیاز ناگهانی به دفع مدفوع که آنقدر شدید است که اگر سرویس بهداشتی در دسترس نباشد، دفع بی‌اختیار انجام می‌شود.
- تخلیه غیرکامل، در این حالت فرد بلافاصله پس از اجابت مزاج احساس می‌کند که دوباره باید به دستشویی برود و عمل دفع در بار دوم سخت‌تر انجام می‌شود.
- دفع مدفوع بلافاصله پس از صرف غذا.
فهرست مطالب
انواع
انواع اسهال معمولاً عبارتست از شدید، حاد و مزمن. که در زیر شرح داده شده است:
- مشکل شدید چند روز تا یک هفته طول می‌کشد.
- نوع مزمن آن را به چند طریق می‌توان تعریف کرد اما تقریباً همواره بیش از سه هفته طول می‌کشد و فرد دچار احساس وجود مشکل همیشگی کند.
تمایز قائل شدن بین اسهال حاد و مزمن از آن رو مهم است که این دو معمولاً علل متفاوت دارند و بنابراین آزمایش‌های تشخیصی و درمان اسهال متفاوت برای هر یک انجام می‌شود.
علائم
- مدفوع شل و مایع: مدفوع هر رنگی می‌تواند داشته باشد. دفع مدفوع قرمز رنگ بیانگر خونریزی روده و احتمالاً نشانه عفونی شدن شدیدتر آن است. دفع مدفوع قیر مانند سفت به معنای خونریزی معده یا بخش‌های فوقانی روده است و معمولاً ناشی از عفونت‌های حاد نیست.
- دل پیچه: اسهال گاهی اوقات با شکم درد ملایم تا متوسط همراه است. البته دل پیچه و درد شدید شکم یا معده چندان رایج نیست و در صورت وجود، چنین دردی نشانه ابتلا به بیماری جدی‌تر است.
- تب: تب بالا نادر است، اما در صورت بروز چنین تبی، بیمار احتمالاً دچار عارضه شدیدتری از اسهال حاد شده است.
- از دست دادن آب بدن: چنانچه اسهال حاد و شدید منجر به از دست دادن آب بدن شود، این امر نشانه‌ی ابتلا به بیماری‌ای وخیم‌تر است.
- نشانه‌ها و علائم از دست دادن آب بدن عبارت‌اند از:
- تشنگی شدید و خشکی دهان در موارد اسهال در بزرگسالان
- شل شدن پوست بیماران مسن، همچنین بیماران سالمند بسیار خواب آلوده یا گیج می‌شوند یا خلق و خوی‌شان تغییر می‌کند.
- گود افتادگی چشم، خشکی دهان و کاهش تعداد دفعات ادرار در نوزادان و کودکان. این گروه سنی نیز در اثر از دست دادن آب بدن بسیار خواب آلوده می‌شود و تمایلی به خوردن یا آشامیدن ندارد.
علت
عفونت‌های ویروسی دلیل اکثر موارد اسهال در کودکان و بزرگسالان به شمار می‌رود و معمولاً با علائم خفیف تا متوسط و دفع مکرر مدفوع شل و آبکی، دل پیچه، دل درد و تب پایین همراه است. شکم روش ویروسی معمولاً حدود 3 تا 7 روز طول می‌کشد. در ادامه به بعضی از علت های رایج اسهال ناشی از عفونت ویروسی اشاره می‌کنیم:
- روتا ویروس دلیل متداول اسهال نوزادان است.
- نورو ویروس (برای مثال ویروس نورواک، کالیسی ویروس) شایع‌ترین دلیل همه‌گیری اسهال در بزرگسالان و کودکان دانش‌آموز در محیط‌هایی مانند مدرسه، مهد کودک، رستوران و میان کارکنان کشتی است.
- عفونت‌های آدنوویروس در میان تمام گروه‌های سنی رواج دارد.
عفونت‌های باکتریایی باعث بروز گونه‌های جدی‌تری از اسهال می‌شوند. عفونت باکتریایی معمولاً از غذا یا نوشیدنی آلوده (مسمومیت غذایی) ناشی می‌شود. این نوع عفونت علائم شدیدی دارد که غالباً استفراغ، تب و دل پیچه یا دل دردهای شدید را دربرمی‌گیرد. تعداد دفعات اجابت مزاج بیشتر می‌شود و مدفوع شل و آبکی است. در ادامه به بعضی از موارد اسهال ناشی از عفونت باکتریایی اشاره می‌کنیم:
- مدفوع در موارد جدی‌تر حاوی مخاط، چرک یا خون (اسهال خونی) است. اکثر این عفونت‌ها با شیوع محلی بیماری همراه هستند؛ اعضای خانواده یا افرادی که غذایی یکسان خورده‌اند به بیماری مشابه مبتلا می‌شوند.
- سفر خارجی یکی از روش‌های رایج ابتلا به شکم روش مسافران است.
- ارگانیسم‌های کمپیلوباکتر، سالمونلا و شیگلا رایج‌ترین دلیل شکم روش باکتریایی به شمار می‌روند.
- اشریشیا کلی (با نام مخفف ای. کلی)، یرسینیا و لیستریا نیز از دلایل اسهال باکتریایی محسوب می‌شوند که البته رواج چندانی ندارند.
- مصرف آنتی بیوتیک‌ها باعث رشد بیش از اندازه باکتری کلستریدیوم دیفیسیل ( یکی از عوامل اسهال در حاملگی) در روده‌ها می‌شود.
از جمله عوامل دیگر که می تواند باعث این مشکل باشد، می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- انگل‌ها با آشامیدن آب آلوده وارد بدن می‌شوند و باعث عفونت دستگاه گوارش می‌شوند. ژیاردیا لامبلیا، انتاموبا هیستولیتیکا و کریپتوس‌پوریدیوم انگل‌های متداولی هستند که بیماری اسهال را به وجود می‌آورند.
- بیماری یا اختلال روده‌ای شامل بیماری التهاب روده، سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS)، التهاب کولیت میکروسکوپی و بیماری سلیاک از علل ابتلا به اسهال به شمار می‌روند.
- واکنش به داروهای خاص نیز می‌تواند به بیماری اسهال بیانجامد. آنتی‌بیوتیک‌ها، داروهای فشار خون، سرطان، نقرس، کاهش وزن و ضد اسیدها (به ویژه ضد اسیدهای حاوی منیزیم) از جمله متداول‌ترین داروهایی هستند که پی‌آمد مصرف‌شان می‌تواند اسهال باشد.
- عدم تحمل مواد غذایی مانند لاکتوز (قند موجود در شیر) و شیرین کننده‌های مصنوعی نیز می‌تواند علت اسهال باشد.
در دوران بارداری
متأسفانه بروز مشکلات گوارشی در دوران بارداری بسیار رایج است؛ بنابراین یبوست و اسهال در حاملگی به دفعات طی این مدت رخ می‌دهد.
عامل بروز چنین مشکلاتی تغییر در میزان هورمون‌ها، رژیم غذایی و افزایش فشار و استرس است. در حقیقت بانوان باردار بارها طی این دوران دچار اسهال حاملگی می‌شوند و اگر مراقب نباشند دچار مشکلات جدی خواهند شد. در ادامه علت شیوع بالای اسهال در بارداری و روش کاهش ناراحتی حاصل از این مشکل مکرر را توضیح می‌دهیم.
البته بانوان باردار نباید همواره ابتلا به اسهال را نتیجه بارداری‌شان بدانند، چرا که ممکن است علل دیگری داشته باشد. علل این مشکل مرتبط با بارداری عبارت‌اند از:
- تغییر در رژیم غذایی: بسیاری از بانوان پس از پی بردن به بارداری‌شان تغییرهای قابل ملاحظه‌ای را در رژیم غذایی خود به وجود می‌آورند. این تغییر ناگهانی مصرف غذا، معده را تحریک می‌کند و علت بالقوه ابتلا به اسهال محسوب می‌شود.
- حساسیت‌های جدید غذایی: بارداری علاوه بر بزرگ شدن روز افزون شکم، دگرگونی‌های بسیار دیگری را نیز در بدن به وجود می‌آورد که حساسیت‌های غذایی یکی از آنها به شمار می‌رود. غذاهایی که هیچ‌گاه پیش از بارداری باعث ناراحتی نمی‌شدند، اکنون موجب تحریک معده و اسهال می‌شوند.
- ویتامین‌های پیش از زایمان: مصرف ویتامین در دوران بارداری برای سلامت مادر و جنین در حال رشد مفید است. بااین حال، این ویتامین‌ها معده را تحریک می‌کنند و باعث اسهال در بارداری می‌شوند.
- تغییرات هورمونی: ممکن است هورمومون‌ها دستگاه گوارش را آهسته سازند و باعث یبوست مادر شوند. از طرفی احتمال دارد هورمون‌ها شتاب بیشتری به دستگاه گوارش بدهند و باعث اسهال در حاملگی شوند. مشکل بیرون روی ناشی از تغییرات هومونی بیشتر در هفته‌های آخر بارداری رایج است.
تشخیص
پزشک احتمالاً در موارد اسهال افراد سالم یا اشخاصی که به جز اسهال مشکل دیگری ندارند هیچ آزمایشی انجام نمی‌دهد. کشت مدفوع (گرفتن نمونه از مدفوع بیمار و آزمایش آن در آزمایشگاه برای تعیین وجود باکتری یا انگل) معمولاً ضرورتی ندارد مگر آن که تب بیمار بالا باشد، در مدفوع‌اش خون وجود داشته باشد، به تازگی سفری انجام داده باشد یا مبتلا به بیماری‌ای مزمن باشد.
- پزشک در بعضی موارد نمونه‌ای از مدفوع (یا گاهی اوقات نمونه‌ی گرفته شده از مقعد با استفاده از فتیله نمونه‌برداری) را به آزمایشگاه می‌فرستد تا در صورت امکان، علت اسهال (برای مثال انگل یا باکتری خاص موجود در بدن) مشخص شود. حاضر شدن جواب این آزمایش‌ها تقریباً یک تا دو روز طول می‌کشد.
- انجام آزمایش‌های خون گاهی برای بیماران مبتلا به بیماری‌های جدی دیگر ضروری است.
- کولونوسکوپی عمل آندوسکوپی (درون‌بینی) است که پزشک با بهره‌گیری از آن می‌تواند کل روده بزرگ را ببیند و وجود عفونت‌ها یا ناهنجاری‌های ساختاری دامن زننده به اسهال را ارزیابی کند.
- آزمایش‌های تصویربرداری مانند پرتونگاری (اشعه ایکس) یا سی.تی. اسکن جهت تشخیص افتراقی و حذف ناهنجاری‌های ساختاری به وجود آورنده اسهال، به ویژه در صورت شدید بودن درد بیمار، انجام می‌شوند.
درمان
در ادامه راه ها و روش های درمان اسهال در نوزادان، کودکان و بزرگسالان ذکر شده است.
درمان خانگی
برای درمان خانگی اسهالبزرگسالان باید مایعات فراوان بنوشند تا آب بدن‌شان کم نشود.
- جبران آب از دست رفته بدن (به دلیل شکم روش) بسیار مهم است. از نوشیدن شیر خودداری کنید چون ممکن است اسهال را تشدید کند. نوشیدنی‌های ورزشی (مانند گاتورید یا پاورید) به دلیل جبران آب و الکترولیت‌های از دست رفته مفید هستند.
- چنانچه بیمار توانایی غذا خوردن دارد، باید از مصرف غذاهای چرب یا روغنی خودداری کند. بزرگسالان، نوزادان، کودکان نوپا و کودکان را باید به پیروی از رژیم “برات BRAT” (برات سرواژه موز، برنج، پوره سیب و نان تست) تشویق کرد. رژیم برات (رژیم مخصوص درمان اسهال) ترکیبی از غذاهایی است که سال‌ها برای درمان اسهال مصرف شده‌اند. چنانچه مشکل همراه با حالت تهوع باشد، از بیمار بخواهید تا زمان از بین رفتن حالت تهوع قطعه‌های یخ را بمکد. بیمار پس از برطرف شدن مشکل نباید تا دو روز مشروبات الکلی یا غذاهای تند و ادویه‌دار مصرف کند.
- چنانچه اسهال ملایم باشد، بهتر است همچنان فعالیت‌های روزانه‌ی معمول را ادامه داد؛ اما باید از انجام ورزش‌های سنگین خودداری کرد چون این ورزش‌ها باعث کاهش آب بدن می‌شوند.
- بانوان باردار مبتلا به این مشکل باید آب از دست رفته را جبران کنند و در این مورد با پزشک معالج خود مشورت نمایند.
برای درمان خانگی اسهال کودکان و بچه هامسئله مهمی که در باید به آن توجه کرد، کاهش آب بدن است. در ادامه موارد درمان خانگی آن ذکر شده است:
- نوزادان و کودکان نوپا به دلیل احتمال بیشتر از دست دادن آب بدن در معرض مشکلات خاصی قرار دارند، پس هر چند وقت یک‌بار باید شیشه یا بطری حاوی مایعات را به کودکان خوراند. معمولاً کودکان بیشتر از آشامیدن آب به خوردن محلول‌هایی مانند پدیالیت تمایل نشان می‌دهند. به علاوه این مایعات حاوی الکترولیت‌های ضروری از دست رفته طی بیماری اسهال هستند. به هیچ عنوان از قرص نمک استفاده نکنید چون باعث تشدید اسهال می‌شود.
- کودکان مبتلا به اسهال همراه تب، حالت تهوع و استفراغ باید در خانه بمانند و تا زمان برطرف شدن علائم به مدرسه یا مهد کودک نروند. این غیبت به کودک اجازه می‌دهد تا به خوبی استراحت کند و بهبود یابد و همچنین دیگر کودکان در معرض ابتلا به عفونت احتمالی قرار نگیرند.
- همانطور که پیش‌تر اشاره شد باید نوزادان، کودکان نوپا و کودکان را تشویق به مصرف مواد غذایی مفید و موثر از جمله رژیم برات (موز، برنج، پوره سیب و نان تست) کرد. رژیم برات (رژیم مخصوص درمان اسهال) ترکیبی از غذاهایی است که سال‌ها برای درمان اسهال مصرف شده‌اند.
درمان های دیگر
- دارو: پزشک به منظور جایگزین کردن مایعات غالباً در ابتدا در صورت از دست رفتن آب بدن و ناتوانی بیمار در خوردن و آشامیدن سرمی حاوی الکترولیت‌ها و مایعات از دست رفته تجویز می‌کند. بیمار غالباً پس از تزریق سرم به سرعت بهبود می‌یابد. پزشک احتمالاً مصرف داروهای ضد اسهال غیرتجویزی مانند لوپرامید (ایمودیوم) و ساب‌سالیسیلات بیسموت (پپتو بیسمول، کائوپکتات و اقلام مشابه) را توصیه خواهد کرد. این داروها اگرچه برای درمان برخی از بیماران مبتلا به اسهال مفید هستند، اما برای گروهی دیگر از بیماران مجاز نیستند. داروهای ضد اسهال معمولاً برای نوزادان و کودکان مبتلا توصیه نمی‌شود.
- آنتی بیوتیک: قرص و دارویآنتی‌بیوتیک برای درمان اسهال ویروسی مفید نیست. حتی اسهال‌های شدیدتر ناشی از باکتری نیز معمولاً ظرف چند روز بدون مصرف آنتی بیوتیک بهبود می‌یابند. ظاهراً آنتی بیوتیک‌ها بعضی از اسهال‌های باکتریایی، به ویژه موارد ناشی از باکتری ای. کلی (که غالباً منشأ آن مسمومیت غذایی است) را تشدید می‌کنند. آنتی بیوتیک‌ها در بعضی موارد به درمان اسهال در بزرگسالان کمک می‌کنند. چنانچه آنتی بیوتیک به دقت و درستی انتخاب شده باشد، می‌تواند شدت بیماری را کاهش دهد و دوره بروز علائم را کوتاه کند. اگر بیمار به تازگی سفر خارجی انجام داده یا به اردو رفته است و احتمال دارد که در طبیعت در معرض آب آلوده قرار گرفته و از آن نوشیده باشد، پزشک داروی مخصوص درمان اسهال مسافران را برای از بین بردن انگل‌های خاص روده تجویز خواهد کرد.
- بستری شدن: چنانچه بیمار دچار اسهال شدید و حاد باشد و آب بدنش به میزان قابل توجهی کم شده باشد، جهت دریافت سرم مایعات و تحت نظر بودن بستری می‌شود.
پیشگیری
اگرچه دلایل گوناگونی برای ابتلا به اسهال وجود دارد، اما می‌توان با رعایت نکته‌هایی خاص از آن پیشگیری کرد. به منظور پیشگیری از اسهال ناشی از مسمومیت غذایی نکته‌های زیر را رعایت کنید:
- محل پخت و آماده‌سازی مواد غذایی را هر چند وقت یک بار بشویید.
- غذا را پس از پخت به سرعت میل کنید و آن را مدت زیادی در فضای بیورن قرار ندهید.
- باقی مانده غذا را بسته‌بندی کنید و در یخچال قرار دهید، غذا را مدت زیادی در فضای بیرون نگهداری نکنید.
- اجازه دهید یخ مواد غذایی در یخچال آب شود.
اسهال مسافران نیز قابل پیشگیری است. چنانچه قصد سفری طولانی به کشورهای تحت توسعه را دارید، نکته‌های زیر را رعایت کنید:
- از پزشک سؤال کنید که آیا می‌توانید پیش از شروع سفر درمان با آنتی بیوتیک را شروع کنید یا خیر. به این طریق احتمال ابتلا به اسهال مسافران تا حد زیادی کاهش می‌یابد.
- از نوشیدن آب از شیرآب، مصرف یخ قالبی و محصولات تازه‌ی احتمالاً شسته شده با آب شیر خودداری کنید. آب بهداشتی تصفیه شده بنوشید و فقط غذاهای پخته میل کنید.
اگر دچار اسهال ویروسی یا باکتریایی هستید، با رعایت نکته‌های زیر می‌توانید از سرایت کردن بیماری به اطرافیان خود جلوگیری کنید:
- دستان خود را بیشتر از حالت معمول بشویید.
- دستان خود را با صابون به مدت 20 ثانیه بشویید.
- اگر امکان شستن دست وجود ندارد از محلول‌های ضدعفونی کننده دست استفاده کنید.
شکم روش بیماری است که در همه رده های سنی (کودکان، نوزادان، بزرگسالان و بچه ها) می تواند بروز یابد. برای درمان اسهال سریع و فوری آن بهتر است تا زمان مراجعه به پزشک از خوراکی های مفید و تغذیه مناسب ذکر شده در مقاله استفاده کنید، همواره مواظب باشید تا آب بدنتان کم نشود، این مشکل یکی از عوارض این مشکل می باشد. اسهال در بارداری می تواند به دلیل تغییرات موجود در دوره حاملگی باشد، اما حتما این مطلب را با پزشک خود در میان بگذارید. درمان گیاهی نیز می تواند تا زمان مراجعه به پزشک مفید باشد، اما در صورت ابتلا به اسهال حاد و مزمن باید فورا به پزشک مراجعه کنید.
