فرق زخم اثنی عشر با زخم معده:رژیم غذایی مناسب

زخم معده و زخم اثنی عشر (دوازدهه) دو نوع زخم پپتیک هستند. تفاوت اصلی بین این دو زخم در این است که هر کدام به بخش معینی از دستگاه گوارش آسیب می‌زنند. ممکن است هر دو نوع زخم هم‌زمان در یک بیمار وجود داشته باشد. ترشح بیش از اندازه اسید معده، عفونت باکتریایی و مصرف بعضی داروها از علل ایجاد زخم‌های پپتیک به شمار می‌روند.

زخم معده و زخم اثنی عشر چیست؟ 

زخم معده و زخم اثنی عشر زخم‌های بازی هستند که در مخاط پوشش دهنده‌ مجاری گوارشی ایجاد می‌شوند؛ زخم معده در مخاط معده به وجود می‌آید. زخم اثنی عشر در مخاط اثنی عشر، یعنی بخش فوقانی روده کوچک تشکیل می‌شود. به زخم معده و زخم اثنی عشر اصطلاحاً زخم‌های پپتیک گفته می‌شود.

بسیاری از بیماران دچار زخم‌های پپتیک باید برای رفع علائم تحت درمان قرار بگیرند. بعضی موارد زخم معده و زخم اثنی عشر خود به خود التیام می‌یابد، هرچند اگر بیمار درمان مناسب را دریافت نکند، احتمال عود زخم وجود دارد.

علائم زخم معده و زخم اثنی عشر

علائم زخم معده و زخم اثنی عشر معمولاً مشابه است:

• درد معده شایع‌ترین علامت زخم معده و زخم اثنی عشر است.
• چنانچه زخم اثنی عشر وجود داشته باشد، بیمار چند ساعت بعد از غذا خوردن دچار معده درد می‌شود. این درد معمولاً با مصرف دارو یا خوردن غذاهایی که اسید معده را کاهش می‌دهد، آرام می‌شود؛ اما وقتی اثر دارو و غذا از بین می‌رود، درد دوباره شروع می‌شود.
• معده درد ناشی از زخم اثنی عشر هنگام خالی بودن معده، برای مثال بین دو وعده غذا، شب یا صبح زود، شدیدتر می‌شود.

دیگر علائم شایع زخم‌های پپتیک عبارت است از:

• سوءهاضمه یا سوزش معده
• احساس سیری حتی هنگامی که معده خالی است.
• نفخ
• گاز
• حالت تهوع

برخی بیماران مبتلا به زخم معده و زخم اثنی عشر دچار عدم تحمل به بعضی مواد غذایی می‌شوند. خوردن این غذاها حالت تهوع ایجاد می‌کند یا علائم زخم را تشدید می‌کند.

علائم زیر علائمی هستند که شیوع کمتری دارند، اما جدی‌ترند:

• احساس سرگیجه
• کاهش وزن
• وجود خون در مدفوع
• استفراغ
• بالا آوردن خون
• مشکلات تنفسی

برخی بیماران مبتلا به زخم‌های پپتیک با هیچ گونه علائمی مواجه نمی‌شوند و زخم تصادفاً هنگام بررسی ابتلا به دیگر اختلال‌های گوارشی تشخیص داده می‌شود.

تمام افرادی که علائم زخم‌های پپتیک را دارند باید به پزشک مراجعه کنند. در صورت شدید بودن علائم باید به اورژانس مراجعه کرد.

علل ایجاد زخم معده و زخم اثنی عشر 

رشد بی‌رویه باکتری اچ. پیلوری یکی از علل اصلی ایجاد زخم‌های پپتیک است. زخم معده و اثنی عشر در اثر آسیب دیدن یا از بین رفتن لایه محافظ مجاری گوارشی ایجاد می‌شود. عامل‌های خطر به وجود آمدن زخم معده و زخم اثنی عشر عبارت است از:

• وجود بیش از اندازه اسید در معده یا دستگاه گوارشی
• عدم تعادل در گوارش غذا
• مخاط دستگاه گوارش در اثر وجود بعضی مشکلات مستعد آسیب‌دیدگی می‌شود.

عفونت‌های باکتریایی و مصرف بعضی داروها نیز در ایجاد زخم‌های پپتیک نقش دارند.

رشد بی‌رویه هلیکوباکتر پیلوری (اچ. پیلوری) در دستگاه گوارش احتمال تشکیل زخم معده را افزایش می‌دهد. این نوع عفونت باکتریایی بسیار شایع است.

هرچند عفونت اچ. پیلوری در اکثر بیماران علائمی را ایجاد نمی‌کند، اما گاهی اوقات لایه پوشش دهنده داخلی دستگاه گوارش را تحریک می‌کند و باعث ایجاد زخم‌های پپتیک می‌شود.

مصرف مداوم بعضی داروها مانند داروهای غیراستروئیدی ضدالتهاب (NSAIDs) در درازمدت به مخاط دستگاه گوارش آسیب می‌زند و آن را تحریک می‌کند، در نتیجه خطر ایجاد زخم معده و اثنی عشر افزایش می‌یابد. داروهای غیراستروئیدی ضدالتهاب شامل مسکن‌های بدون نسخه‌ای مانند ایبوپروفن (ادویل)، ناپروکسین (الیو) و آسپرین می‌شود.

عامل‌های خطر 

ژنتیک و سبک زندگی می‌تواند خطر ایجاد زخم معده و زخم اثنی عشر را افزایش دهد. چنانچه یکی از خویشاوندان نزدیکتان زخم پپتیک داشته باشد، بیشتر در معرض ابتلا به این زخم‌ها قرار دارید. استعمال دخانیات نیز خطر به وجود آمدن زخم معده و زخم اثنی عشر را افزایش می‌دهد. دیگر عامل‌های خطر زخم پپتیک عبارت است از:

• سن بالای 70 سال
• سابقه ابتلا به زخم‌ معده و اثنی عشر
• تجربه کردن یک آسیب جسمی جدی در گذشته نزدیک

به جز داروهای غیراستروئیدی ضدالتهاب، داروهای زیر نیز خطر ایجاد زخم‌های پپتیک را افزایش می‌دهند:

• داروهای ضدانعقاد
• استروئیدها
• مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین یا SSRIs

پزشکان برخلاف گذشته تصور نمی‌کنند که مصرف الکل، غذاهای تند یا چرب باعث زخم معده و اثنی عشر بشود. بااین حال مصرف این فرآورده‌ها علائم را تشدید می‌کند یا فرآیند التیام زخم را کند می‌کند.

پزشکان درباره نقش استرس در ایجاد زخم معده و اثنی عشر مطمئن نیستند. برخی معتقدند که استرس یک عامل خطر مستقیم در ایجاد زخم‌های گوارشی است، اما بقیه این نظریه را رد می‌کنند.

نتایج یک مطالعه کوچک حکایت از آن دارد که استرس روانی خطر ایجاد زخم معده و زخم اثنی عشر را افزایش می‌دهد. بااین حال پژوهشگران بر این باورند که این ارتباط تقریباً غیرمستقیم است، یعنی این که استرس به رفتارهای پرخطری مانند مصرف داروهای غیراستروئیدی ضدالتهاب و سیگار کشیدن دامن می‌زند.

تشخیص زخم 

چون برای درمان زخم‌های گوارشی مختلف پروتکل‌های درمانی متفاوتی وجود دارد، باید بیماری ایجاد کننده زخم و اچ. پیلوری قبل از شروع درمان به درستی تشخیص داده شود. برای مثال درمان زخم‌های ناشی از مصرف داروهای غیراستروئیدی ضدالتهاب با درمان زخم ناشی از عفونت باکتری اچ. پیلوری تفاوت دارد.

فرآیند تشخیص زخم معده و زخم اثنی عشر علاوه بر معاینه بالینی و بررسی پرونده پزشکی بیمار شامل آزمایش‌ها و عمل‌های زیر می‌شود:

• بررسی دستگاه گوارش فوقانی: مری، معده و اثنی عشر (اولین بخش روده کوچک) با آندوسکوپ معاینه می‌شود. آندوسکوپ لوله منعطف و کوچکی است که منبع نور و لنز دوربین در انتهای آن قرار دارد.
• آندوسکوپی: متخصص از لوله کوچک و منعطفی به نام آندوسکوپ که منبع نور و دوربین در انتهای آن قرار دارد، برای مشاهده داخل دستگاه گوارش استفاده می‌کند. همچنین متخصص می‌تواند نمونه‌هایی از بافت دستگاه گوارش را برای بررسی و آزمایش بردارد.
• آزمایش خون، مدفوع، تنفس و بافت معده: این آزمایش‌ها برای بررسی وجود اچ. پیلوری انجام می‌شود. هرچند بعضی آزمایش‌های اچ. پیلوری نتیجه مثبت کاذبی را به دست می‌دهند، همچنین اگر بیمار آنتی بیوتیک، امپرازول یا بیسموت مصرف کند، ممکن است نتیجه آزمایش به اشتباه منفی شود. درهر حال پژوهش‌ها نشان می‌دهد که این آزمایش‌ها می‌تواند وجود باکتری را به درستی تشخیص دهد.

درمان زخم معده و اثنی عشر

زخم معده به روش‌های مختلف قابل درمان است. در این بخش درمان‌های رایج زخم معده و اثنی عشر را توضیح می‌دهیم.

درمان دارویی

اکثر بیماران داروهایی را مصرف می‌کنند که اسید معده را کاهش می‌دهد یا از مخاط معده و اثنی عشر محافظت می‌کند. داروهای مخصوص درمان زخم معده و اثنی عشر را می‌توان در گروه‌های زیر تقسیم‌بندی کرد:

• بازدارنده‌های پمپ پروتون (PPIs) مانند امپرازول، پنتاپرازول و لانزوپرازول
• آنتاگونیست‌های گیرنده ـ H2 مانند رانیتیدین، فاموتیدین و سایمتیدین
• داروهای محافظ مانند سوکرالفیت
• داروهای ضداسید از قبیل کلسیم کربنات و سدیم بی‌کربنات

اگر عفونت اچ. پیلوری عامل ایجاد زخم باشد، پزشک آنتی بیوتیک برای از بین بردن باکتری تجویز می‌کند. همچنین داروهایی از قبیل بازدارنده‌های پمپ پروتون برای سرکوب کردن اسید معده تجویز می‌شود.

چنانچه مصرف داروهای دیگری مانند داروهای غیراستروئیدی ضدالتهاب باعث ایجاد زخم شده باشد، پزشک یک داروی بازدارنده پمپ پروتون تجویز می‌کند یا ضرورت مصرف داروی ایجاد کننده زخم را بررسی می‌کند.

برخی پزشکان به بیماران توصیه می‌کنند که سعی کنند استرسشان را کاهش دهند یا بهتر مدیریت کنند.

رژیم غذایی مناسب برای درمان زخم معده و اثنی عشر

در این بخش با رژیم غذایی مناسب برای زخم معده و اثنی عشر آشنا می‌شوید.

رژیم غذایی سرشار از فیبر  

پژوهش‌ها نشان می‌دهد که رژیم غذایی سرشار از فیبر خطر ابتلا به زخم‌های گوارشی را کاهش می‌دهد. هرچند هم فیبرهای محلول و هم غیرمحلول چنین اثری را دارند، اما بین رژیم غذایی سرشار از فیبر محلول و کاهش خطر ابتلا به زخم‌های گوارشی ارتباط قوی‌تری وجود دارد.

جو دوسر، حبوبات، بذر کتان، جو، پوسته اسفرزه، آجیل و بعضی سبزیجات و میوه‌ها مانند پرتقال، سیب و هویج از جمله غذاهایی هستند که فیبر محلول فراوانی در آنها وجود دارد.

چای سبز و غذاهای سرشار از فلاونوئید

پژوهش‌ها حاکی از آن است که چای سبز و دیگر غذاهای سرشار از فلاونوئیدها اثر محافظتی در برابر گاستریت (ورم معده) مزمن، عفونت اچ. پیلوری و سرطان معده دارند. این مواد غذایی از رشد اچ. پیلوری جلوگیری می‌کنند.

به علاوه پژوهشگران در مطالعه جدیدی که بر روی چای سبز، سفید و سیاه انجام دادند، نشان دادند که این چای‌ها از رشد اچ. پیلوری جلوگیری می‌کنند و در عین حال هیچ آسیبی به باکتری‌های مفید موجود در معده مانند ال. اسیدوفلوس، ال. پلانتاروم و بی. لانگوم نمی‌زنند.  سیر، پیاز و میوه‌ها و سبزیجات رنگی مانند توت فرنگی، قره قاط، بلوبری، بروکلی، هویج و لوبیا سبز سرشار از فلاونوئید هستند.

قهوه

قهوه کافئین‌دار و بدون کافئین تولید اسید را افزایش می‌دهد و علائم زخم‌های گوارشی را تشدید می‌کند. بنابراین برای به حداقل رساندن علائم به بیماران توصیه می‌شود که از نوشیدن قهوه پرهیز کنند یا مصرف قهوه را کاهش دهند.

شیر ننوشید 

پزشکان در گذشته و قبل از ابداع درمان‌های بهتری مانند داروهای ضداسید به بیماران توصیه می‌کردند که برای درمان زخم‌های گوارشی شیر بنوشند. اما امروزه می‌دانیم که شیر نه از زخم معده و اثنی عشر پیشگیری می‌کند و نه آن را درمان می‌کند. در واقع شیر به دلیل تحریک کردن معده به تولید اسید بیشتر، وضعیت را وخیم‌تر می‌کند.

جراحی

اکثر موارد زخم معده و زخم اثنی عشر با مصرف داروهای ضدزخم به سرعت و به نحوی موثر بهبود می‌یابد و از بین بردن باکتری اچ. پیلوری از عود زخم اکثر بیماران جلوگیری می‌کند. بااین حال تعداد انگشت‌شماری از بیماران به دارو واکنش نشان نمی‌دهند و به جراحی نیاز پیدا می‌کنند.

عوارض 

چنانچه زخم معده و اثنی عشر به موقع درمان نشود، عوارض متعددی را به وجود می‌آورد. زخم‌های پپتیک به ندرت باعث سوراخ شدن دیواره‌ معده یا روده می‌شوند. اما اگر دیواره معده یا روده سوراخ شود، بیمار در معرض خطر عفونت حفره شکم قرار می‌گیرد؛ پریتونیت اصطلاح پزشکی برای این عارضه عفونی است. چنانچه  بیمار دچار زخم پپتیک ناگهان دچار معده دردی شود که به تدریج شدیدتر شود، باید فوراً به پزشک مراجعه کند.

به علاوه التهاب ناشی از زخم بخشی از دستگاه گوارش را مسدود می‌کند. این انسداد باعث بروز عارضه‌های زیر می‌شود:

• احساس سیری بعد از خوردن غذایی اندک یا حتی بدون غذا خوردن
• استفراغ مداوم
• کاهش وزن یا سوءتغذیه

به علاوه زخم معده  و زخم اثنی عشر ممکن است باعث خونریزی داخلی بشود. چنانچه این خونریزی آهسته باشد، بیمار دچار کم‌خونی می‌شود. از علائم کم‌خونی می‌توان به خستگی مزمن، رنگ‌پریدگی و تنگی نفس اشاره کرد.

اگر خونریزی شدید باشد، ممکن است بیمار خون را در مدفوع یا استفراغ ببیند. بیماران دچار علائم خونریزی داخلی شدید باید به سرعت تحت درمان قرار بگیرند.

پیشگیری از زخم معده و زخم اثنی عشر

شاید پیشگیری از زخم پپتیک ممکن نباشد، بااین حال به روش‌های ساده‌ای مانند ترک دخانیات و تغذیه سالم می‌توان خطر ایجاد زخم معده را کاهش داد.

افرادی که داروهای غیراستروئیدی ضدالتهاب یا دیگر داروهای ایجاد کننده زخم‌های پپتیک را مصرف می‌کنند، باید خطرات مربوط به زخم را مدیریت کنند. در این حالت پزشک به بیمار توصیه می‌کند که:

• دارو را با غذا مصرف کند.
• دارو را در دوز کمتری مصرف کند.
• داروی دیگری را جایگزین کند.
• داروهای کاهش دهنده اسید مصرف کند.

پزشکان کاملاً از روش انتشار و سرایت اچ. پیلوری مطمئن نیستند. توصیه می‌شود که به منظور جلوگیری از آلوده شدن به این باکتری غذاهایی را میل کنید که کاملاً پخته شده باشد و دستها را مرتب با آب و صابون بشویید.